Γράφει ο Ηρακλής Καλογεράκης, Αξκος ΠΝ (εα)
Ονομάζεται ανάλογα με την περιοχή και χτένι, κτένι, χτενάκι, τσατσάρα, κατεργάρα, ξουράφι, Παπαγαλάκι, Λειρί, Γάτα, Κατεργάρα, Κατεργάρος, Κοκκινόγλωσσα, παξιμάδια, Ρουσέττα ή ρουζέτα, Τσατσάρα, Φιλίππους στην Πελοπόννησο. Στην Κύπρο τα λένε ποντικόψαρα. Η επιστημονική του ονομασία είναι Xyrichtys novacula και η Αγγλική Pearly razorfish ή και Cleaver wrasse .
Είναι ψάρι κυρίως των τροπικών περιοχών αφού του αρέσει να ζει σε ζεστές περιοχές γι΄αυτό και προτιμά τα ρηχά νερά. Είναι σε αφθονία στις ακτές του Ατλαντικού, ΗΠΑ, στον Κόλπο του Μεξικού, Καραϊβική και στη Βραζιλία, στις Αζόρες και Κανάρια νησιά ενώ το βρίσκουμε συχνά και στις Μεσογειακές ακτές.
Στις ακτές μας κάποτε το συναντούσαμε πολύ συχνά αλλά τώρα εμφανίζεται όλο και πιο σπάνια. Υπάρχει σε ικανοποιητικούς αριθμούς στη Χαλκιδική, Σαμοθράκη, Σποράδες , Πήλιο, Αμβρακικό κόλπο, Μέγαρα, Αίγινα, Νάξο, Κρήτη και Δωδεκάνησα.
Είναι ένα πατόψαρο (βενθικό είδος) που ζει και μεμονωμένα και σε μικρές ομάδες. Το βρίσκουμε σε καθαρές αβαθείς παράκτιες περιοχές (8-40μ) με αμμώδη πυθμένα καμιά φορά και λασπώδη που είναι κοντά σε υφάλους και βυθούς με πλούσια βλάστηση, φυκιάδες, ποσειδωνία ή κοραλλιογενείς, απ’ όπου μαζεύει κομματάκια από κοράλλια, πετραδάκια κλπ για να χτίσει τη φωλιά του. Το χειμώνα μεταναστεύει σε μεγαλύτερα βάθη, περί τα 90μ. Στις ίδιες περιοχές που ζουν και οι σπάροι.
Τα ψάρια αυτά είναι πάντα εν κινήσει κατά τη διάρκεια της ημέρας, αλλά είναι τα πρώτα που πηγαίνουν για ύπνο και τα τελευταία που ξυπνούν. Τα μικρά χώνονται κάτω από την άμμο και κοιμούνται όλη τη νύχτα ενώ τα μεγαλύτερα χώνονται και στην άμμο και μπαίνουν και μέσα σε σχισμές βράχων.
Χαρακτηριστικά
Το σώμα του είναι επίμηκες και πολύ συμπιεσμένο πλευρικά. Συνήθως το μήκος του είδους αυτού είναι από 10-20 εκατοστά ενώ το αρσενικό μπορεί να φτάσει και τα 38 εκατοστά. Τα αρσενικά είναι σαφώς μεγαλύτερα σε μέγεθος από τα θηλυκά.
Το κεφάλι του έχει πολύ χαρακτηριστικό σχήμα, είναι πεπλατυσμένο με ένα απότομο προφίλ αρχικά καμπυλωτό που τελειώνει κοφτά, σχεδόν κάθετα, από τα μάτια στο στόμα.
Το στόμα του είναι μικρό και από αυτό εξέχουν τα σκληρά και αιχμηρά δόντια του, που είναι σαν το ράμφος παπαγάλου, εξ΄ ού και το όνομα του σε αρκετές περιοχές.
Τα λέπια είναι μεγάλα αλλά αδύνατα και λειώνουν με την υψηλή θερμοκρασία. Αν συνεπώς γίνουν τηγανητά δεν θέλουν ξελέπισμα.
Το ραχιαίο πτερύγιο είναι μακρύ και μονοκόμματο με 9 αγκάθες κι 12 μαλακές ακτίνες. Οι πρώτες ακτίνες είναι αραιές σα χτένι και πυκνώνουν προς την ουρά που είναι στρογγυλεμένη. Επίσης πολύ χαρακτηριστικό είναι το μονοκόμματο και μακρύ κάτω πτερύγιο (το πυελικό) που έχει 3 αγκάθες και 12 μαλακές ακτίνες.
Το χρώμα του όταν είναι μικρό είναι ρόδινο ανοιχτό ή κίτρινο-πορτοκαλί και όσο μεγαλώνει γίνεται ροζ-πράσινο. Τα χρώματα αυτά είναι πιο έντονα στη ράχη και ανοίγουν προς την κοιλιά. Ορισμένα έχουν στο σώμα τους από την ράχη μέχρι την κοιλιά κάθετες κυματιστές πράσινο-γρι λεπτές γραμμές στο σώμα και γαλάζιες στο κεφάλι. Οι διαφορές στην απόχρωση μπορεί να οφείλονται στα χαρακτηριστικά της περιοχής που ζουν, όπως η έκταση της αμμώδους περιοχής, η εγγύτητα σε άλλους οικοτόπους (πετρώδης περιοχή, με λιβάδια ποσειδωνίας, με φύκια ή κοραλλιογενής), στο βάθος και στη τροφή που τρωνε. Το αρσενικό έχει πάντοτε πιο έντονα χρώματα και συνήθως είναι πρασινομπλέ, ενώ το θηλυκό έχει συνήθως ένα ξεθωριασμένο ροζ χρώμα.
Τα ψάρια αυτά έχουν ένα πρωτόγυνο ερμαφρόδιτο σεξουαλικό διμορφισμό εμφανή στο σχήμα του κεφαλιού, στο μήκος του πυελικού πτερυγίου και στον χρωματισμό τους. Αυτό σημαίνει ότι το ψάρι ξεκινά τον κύκλο ζωής του ως θηλυκό και μετά αλλάζει φύλο. Tο μέγεθος στο οποίο αλλάζει το φύλο μπορεί να αλλάζει από περιοχή σε περιοχή. Η αλλαγή του φύλλου συνήθως ξεκινά όταν τα θηλυκά ψάρια φτάσουν περίπου τα 14-18 εκατοστά ανάλογα με τη περιοχή. Μπορεί να είναι ώριμα θηλυκά μέχρι και την ηλικία των 4 ετών και να ωοτοκήσουν μέχρι και τρεις συνεχόμενες χρονιές (σε ηλικίες 2, 3, 4 ετών). Στο 90-95% των ψαριών αυτών σε ηλικία περί τα 4 έτη και αμέσως μετά την ωοτοκία, γίνεται η αλλαγή του φύλου. Η διάρκεια ζωής του είδους αυτού είναι περίπου 8 χρόνια.
Η αναπαραγωγική περίοδος αρχίζει τον Ιούλιο και ολοκληρώνεται περί τα τέλη Αυγούστου και η περίοδος αυτή είναι η χειρότερη για την αλίευση του είδους. Την περίοδο αυτή είναι που τα θηλυκά προστατεύουν περιπολώντας συνεχώς την περιοχή απόθεσης των αυγών τους και δεν αφήνουν άλλα ψάρια να πλησιάσουν. Σχεδόν κάθε αρσενικό έχει στη περιοχή του ένα «χαρέμι» από 4 με 6 θηλυκά και περιπολεί συνεχώς για να υπερασπίζεται τις περιοχές τους. Καθημερινή λοιπόν είναι η διαμάχη της κατσούλας με το σπάρο και πολλά φιλμ έχουν γυριστεί με το θέμα αυτό.
Σύμφωνα με Cardinale et al. 1998 υπάρχουν τα παρακάτω 4 χρωματικά πρότυπα που συνδέονται με την ηλικία και το φύλο:
Φάση 1 (Αρχικά θηλυκά) - Σώμα και κεφάλι ροζ, ένα κόκκινο έμπλαστρο γύρω από τον πρωκτό. - λεπτές, κίτρινες κάθετες λωρίδες στα λέπια. ένα ασπρουδερό σημάδι (μπάλωμα) στη περιοχή πίσω και κάτω από το θωρακικό πτερύγιο. Τα πρωκτικά και ουραία πτερύγια είναι κιτρινωπά με ελαφρώς μπλε κάθετες γραμμές.
Φάση 2 (δεύτερο έτος θηλυκές) – Το σώμα είναι κοκκινωπό προς ροζ, και το κεφάλι κιτρινωπό. Έχει λεπτές μπλε κάθετες γραμμώσεις στα λέπια, στα πρωκτικά και στα ουραία πτερύγια. Επίσης έχουν ένα άσπρο σημάδι (μπάλωμα) στη περιοχή πίσω και κάτω από το θωρακικό πτερύγιο
Φάση 3 (Μεταβατική περίοδος) – Το σώμα και το κεφάλι είναι γκρίζο-μωβ και κοκκινωπό στην ράχη. Τα ραχιαία πτερύγια είναι πορτοκαλί και έχουν πράσινο μωβ κατακόρυφες λωρίδες που είναι παχύτερες από αυτές των θηλυκών. Τα πρωκτικά και ουραία πτερύγια είναι ροζ με μπλε γραμμώσεις και ένα κόκκινο-ιώδες μπάλωμα γύρω από τον πρωκτό.
Φάση 4 (αρσενικά) – Το σώμα και το κεφάλι είναι πρασινωπά, πιο σκούρο στο πίσω μέρος, και κίτρινο-πράσινο στα πλάγια. Έχουν στα λέπια μπλε λωρίδες με βιολετί ραβδώσεις . Το ραχιαίο πτερύγιο είναι πορτοκαλί και το πρωκτικό και ουραίο πτερύγιο είναι πορτοκαλί ή κίτρινο με έντονες γαλάζιες λωρίδες.
Τρέφεται, ανάλογα με τη περιοχή, με μικρά ασπόνδυλα, καβούρια, γαρίδες, μαλάκια, σαλιγκαράκια, δίθυρα, γαστερόποδα, σκουλήκια (κόκκινα, δακτυλιοσκώληκες, πολύχαιτους) και εχινόδερμα.
Συμπεριφορά.
Το ψάρι αυτό είναι ένα περίεργο και λαίμαργο ψάρι που κολυμπά συνεχώς κοντά το βυθό και όταν δει ότι απειλείται, αμέσως, σε ελάχιστα δευτερόλεπτα ανοίγει ένα λάκκο στην άμμο με το κεφάλι του και μετά κρύβεται μέσα σε αυτόν. Του αρέσει επίσης να κάθεται αλλά και να κοιμάται χωμένο μέσα στην άμμο, σαν τη γλώσσα, και χαρακτηρίζεται για την επιθετικότητα του αφού προστατεύει αποτελεσματικά τη περιοχή του. Για όπλο τα ψάρια αυτά έχουν την ευλυγισία, την ταχύτητα κίνησης και τα 4 μεγάλα, σκληρά και κοφτερά δόντια (2 πάνω και 2 κάτω).
Κατά τη σύλληψη, αυτό το ψάρι μπορεί με ευκολία να στρέφει το κεφάλι του με το μικρό στόμα αλλά με τα αιχμηρά δόντια, κατά 90 μοίρες σε οποιαδήποτε πλευρά σε σχέση με το δικό του σώμα σε μια προσπάθεια απελευθέρωσης του και δαγκώνει ότι το πλησιάσει.
Το ψάρεμα του.
Έχει μικρή εμπορική αξία, αν και είναι ένα πολύ εύγεστο ψάρι.
Ψαρεύεται με δίχτυα, παραγάδι, πεταχτάρι και καθετή αλλά με μικρά αγκίστρια.
Το ψάρεμα του συγκεκριμένου ψαριού, θεωρείται σχετικά εύκολο και διασκεδαστικό. Μας δίνει πολλά απότομα και δυνατά τσιμπήματα , τραβήγματα και βεβαίως μια πλούσια ψαριά αν βρούμε τη κατάλληλη περιοχή. Στο ψάρεμα με καθετή ή πεταχτάρι κάνουν ένα εκπληκτικό τράβηγμα, απότομο και δυνατό, που νομίζεις πως έπιασες το θηρίο ενώ αν καθυστερήσεις να το καρφώσεις καταπίνει το δόλωμα και δυσκολεύεσαι αρκετά να το ξαγκιστρώσεις.
Δεν χρειάζεται να έχεις εξειδικευμένα εργαλεία ή πολύπλοκες αρματωσιές. Τα κοντά παράμαλλα, χαμηλά στην αρματωσιά με μικρά αγκιστράκια κάνουν εξαιρετική δουλειά. Η αρματωσιά μπορεί να αποτελείται από όσα αγκίστρια επιθυμεί ο ψαράς, ενώ σαν δόλωμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί γαρίδα ή καραβιδάκι (τα τσιμπούν έντονα και με λαιμαργία) αλλά μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σκουλήκι ή κομμάτι από οποιοδήποτε νωπό ψάρι. Είναι σημαντικό για να επιτύχουμε καλύτερα αποτελέσματα τα δολώματα να βρίσκονται κοντά στον βυθό.
Οι καλύτερες ώρες ψαρέματος του είναι μετά το ξημέρωμα και αρκετά πριν το σούρουπο ενώ οι καλύτερες εποχές είναι την άνοιξη και το φθινόπωρο. Στα ρηχά νερά τα ψάρια είναι μικρά ενώ τα μεγάλα είναι στα πιο βαθιά νερά. Ορισμένα μεγάλα ψάρια έχουν κάποιες ώρες που βγαίνουν έξω και μετά ξανατραβιούνται μέσα. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται όταν το βγάλετε πάνω αφενός γιατί το δέρμα του είναι γλιστερό και αφετέρου γιατί προσπαθεί απεγνωσμένα να ξαγκιστρωθεί και ορμά δαγκώνοντας ότι το ακουμπήσει (αυτοάμυνα). Το δάγκωμα του είναι δυνατό και γιαυτό το λόγο αρκετοί ψαράδες για να το ξαγκιστρώσουν το πιάνουν με ένα πανί και βγάζουν το αγκίστρι με ένα μυτοτσίμπιδο. Στη φάση αυτή χρειάζονται προσεκτικές κινήσεις γιατί μπορεί να σπάσει ή να χαλάσει το αγκίστρι σας.
Τα μικρά του είδους πρέπει να απελευθερώνονται, ενώ είναι σωστό μετά από κάποια ποσότητα ψαριών να αλλάζουμε περιοχή. Αν είστε με βάρκα καλό είναι να μην χρησιμοποιήσετε άγκυρα για να μην εξαφανίσουμε όλα τα ψάρια από μια μικρή περιοχή σε λίγα ψαρέματα και ας έχουμε κατά νου πως το πιο σημαντικό στο ψάρεμα είναι το ψάξιμο για νέες περιοχές.
