Κείμενο - φωτογραφίες : Δημήτρης Καραγεωργίου
Ανηφόριζα τη διαδρομή προς το οχυρό και προσπαθούσα να τα δω όλα. Ένας λαμπρός ήλιος, χάριζε πλούσιο φως στον ορίζοντα και το υπέροχο φυσικό ανάγλυφο φάνταζε ακόμα πιο όμορφο, ντυμένο στα χρώματα του χειμώνα. Δασοσκέπαστες πλαγιές, καταπράσινα λιβάδια, απότομοι και απόκρημνοι ορεινοί όγκοι, ψηλά ντυμένοι στα λευκά με παχύ χιόνι, που όσο η ματιά χαμήλωνε, αραίωνε και αφανιζόταν, αλλάζοντας μορφή. Νερά τρεχούμενα παντού, που στραγγίζουν και φουσκώνουν τα ποτάμια, γεμίζουν λίμνες και χειμάρους.
Το χιόνι ξεπερνούσε τους τριάντα πόντους στ’ ανήλιαγα κομμάτια της διαδρομής και σκεφτόμουν πόσο απαραίτητο τελικά είναι ένα καλό 4Χ4, που μπορούσε να κινηθεί άνετα και χωρίς αλυσίδες. Από τα πρώτα μέτρα της διαδρομής, διαπίστωσα πως από την τελευταία χιονόπτωση, πριν τρεις μέρες, μπορούσαμε να μετρήσουμε τα αυτοκίνητα που είχαν ανέβει. Το μαλακό χιόνι, έτριζε κάτω από τα λάστιχα, που αποτύπωναν το πέρασμά μας. Στο τέλος της διαδρομής, μας περίμενε ένα μνημείο του πολέμου, το οχυρό Ιστίμπεη. Και επόμενος σταθμός στην ιδιότυπη αυτή περιπλάνησή μας, θα ήταν το Ρούπελ.
Ο φόβος της εισβολής, ήταν ο κύριος λόγος για την αμυντική θωράκιση της συνοριογραμμής της χώρας μας. Η Οχύρωση ξεκίνησε την περίοδο 1913-1914 μετά από εισήγηση του Ι. Μεταξά Αντισυνταγματάρχη τότε του Μηχανικού και διευθυντή της Β’ Επιτελικής Διεύθυνσης, για τη δημιουργία μιας γραμμής οχυρωματικών έργων. Τα οχυρά που κατασκευάστηκαν σε πρώτη φάση, ήταν εννέα: Ρούπελ, Φαιά Πέτρα, Περιθώρι, Λίσσε, Τούλουμπαρ, Παρανέστιο, Παράδεισος, Δοβά Τεπέ.
Με τον όρο Οχυρό εννοούνταν ένα σύνολο από επιφανειακά και υπόγεια έργα, κατασκευασμένα από οπλισμένο σκυρόδερμα, μπετόν αρμέ, που συνδέονταν μεταξύ τους με υπόγειες στοές και αποτελούσαν ένα ενιαίο σύνολο. Σκοπός των οχυρών ήταν να εμποδίσουν τη διέλευση του εχθρού, από στρατηγικά σημεία, για όσο το δυνατό μεγαλύτερο διάστημα. Τα επιφανειακά έργα, που ονομάζονται ενεργητικά σκέπαστρα, είχαν προορισμό την προστασία οπλισμού και μέσων παρατήρησης. Τα ενεργητικά σκέπαστρα διακρίνονται με ορισμένους τύπους π.χ. πολυβολεία, ολμοβολεία, βομβιδοβολεία, παρατηρητήρια, σκέπαστρα προβολέων, σκέπαστρα οπτικών σταθμών κ.α. Τα οχυρά διέθεταν υπόγεια καταφύγια για την ασφαλή παραμονή και διαβίωση της φρουράς Επίσης, υπήρχαν διοικητήρια, θάλαμοι οπλιτών και αξιωματικών, τηλεφωνικά κέντρα, σταθμοί ασυρμάτου, μαγειρεία, αποθήκες τροφίμων, καυσίμων, πυρομαχικών, που εξασφάλιζαν την αυτάρκεια των οχυρών για 10 μέρες, δεξαμενές νερού, αποχωρητήρια, μηχανοστάσια, σταθμοί πρώτων βοηθειών στοές επικοινωνίας και βοηθητικοί χώροι.
Στο διάστημα ανάμεσα στους δύο παγκόσμιους πολέμους, όταν η επίβλεψη για τις οχυρωματικές εργασίες ήταν ευθύνη του Γενικού Επιτελείου Στρατού - ΓΕΣ, η εργασία έγινε σε δύο περιόδους. Στην πρώτη περίοδο η οχύρωση είχε αμυντικό προσανατολισμό με κύριο σκοπό την απόκρουση αιφνιδιαστικής επίθεσης και ο αριθμός των οχυρών ήταν 15. Στην δεύτερη περίοδο σχηματοποιήθηκε η οριστική μορφή των οχυρών που έγινε μετά την ανάληψη της αρχηγίας του ΓΕΣ από τον Αλέξανδρο Παπάγο. Έκτοτε, σκοπός της οχυρωμένης τοποθεσίας εκτός από τα καθήκοντα που είχαν στην πρώτη περίοδο, θα ήταν και η δυνατότητα να χρησιμοποιηθούν τα οχυρά ως τοποθεσία αντίστασης ολόκληρης της Στρατιάς και ως ορμητήριο για την ανάληψη επιθετικής πρωτοβουλίας προς τη Βουλγαρία. Έτσι, ο αριθμός των κατασκευασμένων οχυρών αυξήθηκε σημαντικά.
Τον Απρίλιο του 1941 ήταν σχεδόν ολοκληρωμένα 24 οχυρά. Στην Ανατολική Μακεδονία - περιοχή Μπέλες, τα Ποποτλιβίτσα, Ιστιμπέη, Κελκαγιά, Αρπαλούκι, Παλιουριώνες. Στη περιοχή Αγκίστρου, τα Ρούπελ, Καρατάς, Κάλη. Στην περιοχή Αλή Μπουτούς και Μαύρο Βουνό, το οχυρό Περσέκ. Στο υψίπεδο Κάτω Νευροκοπίου, τα οχυρά Μπαμπαζώρα, Μαλιάγκα, Περιθώρι, Παρταλούσκα, Ντασαβλή, Λίσσε, Πυραμοειδές. Στην περιοχή Βώλακα, τα Καστίλλο, Άγιος Νικόλαος, Μπαρτισέβα. Στη Ξάνθη το οχυρό Εχίνος και στην Κομοτηνή το οχυρό Νυμφαία
Το Δίκτυο αυτό έμεινε γνωστό στην ιστορία ως "γραμμή Μεταξά", επειδή το μεγαλύτερο μέρος των οχυρών κατασκευάστηκε όταν ήταν πρωθυπουργός ο Ιωάννης Μεταξάς. Μεγάλο ενδιαφέρον όμως, έχουν και οι σχετικοί με το έργο αριθμοί. Σε δραχμές εποχής, η δαπάνη ανήλθε στο ιλιγγιώδες ποσό του 1,5 δισεκατομμυρίου. Σημερινή αποτίμηση, είναι πολύ δύσκολο να γίνει. Καταβλήθηκαν 3.000.000 ημερομίσθια και ο συνολικός όγκος εκσκαφών, έφθασε τις 900.000 μ3. Το μήκος των υπόγειων στοών, έφθανε τα 24 χλμ. και των καταφυγίων τα 13 χλμ. Για τον οπλισμό του σκυροδέματος που έφθασε τους 188.000 τόνους, χρησιμοποιήθηκαν 12.000 τόνοι σιδήρου και 66.000 τόνοι τσιμέντο. Τοποθετήθηκαν 17 χλμ. σωλήνες αερισμού, 75 χλμ. ύδρευσης και 24χλμ. αποχέτευσης.
Το οχυρό Ιστίμπεη, αποτελούσε τμήμα του συγκροτήματος των οχυρών της Μακεδονίας. Η δύναμη του οχυρού ήταν 10 Αξιωματικοί και 300 Οπλίτες. Ο διαθέσιμος οπλισμός ήταν 2 πυροβόλα των 75 χιλ. , 1 αντιαρματικό των 37 χιλ. , 1 αντιαεροπορικό των 20 χιλ., 2 όλμοι των 81 χιλ. , 26 πολυβόλα, 9 οπλοπολυβόλα και 17 βομβιδοβόλα, καθώς και ο ατομικός οπλισμός της φρουράς. Το οχυρό είχε 30 επιφανειακά έργα και 2.297 μ. υπογείων στοών, που απλωνόταν σε τρία επίπεδα..
Ο φρουρός ανασήκωσε τη μπάρα με ένα πλατύ χαμόγελο. “ ‘Έχουμε να δούμε επισκέπτες τρεις βδομάδες … “ μας είπε μεταξύ άλλων. Η επιφάνεια του περιφραγμένου χώρου επιφανείας στο οχυρό, είναι περίπου όσο ένα ποδοσφαιρικό γήπεδο. Η ξενάγηση, που μας έγινε από τον διοικητή του, μας έκανε γνωστές πολλές άγνωστες λεπτομέρειες από τη φάση της κατασκευής των οχυρών, που κρατήθηκε μυστική μέχρι τη χρήση τους στον πόλεμο. Το προσωπικό που εργάστηκε, προερχόταν κυρίως από νησιωτικές περιοχές, ώστε να μην υπάρχει γνώση και αναγνώριση της περιοχής των έργων. Αμείβονταν με μία λίρα την ημέρα, πολύ καλό μεροκάματο για να έχουν και απορίες … Μετακινούνταν νύχτα και ποτέ δεν δούλευαν συνεχώς στο ίδιο έργο. Για την κάλυψη καπνού και οσμών από τα μαγειρεία, είχαν επινοηθεί υπόγεια φίλτρα με χώμα.
Το Ιστίμπεη, είναι ένα οχυρό που δεν βλέπει πολύ τα φώτα της δημοσιότητας, κάθε άλλο μάλιστα. Είναι τριώροφο σε βάθος και ο επισκέπτης μπορεί να περπατήσει άνετα, μόνο στο πρώτο επίπεδο, με ειδική συνοδεία στο δεύτερο και καθόλου στο τρίτο, που είναι πλημμυρισμένο και πολλές φορές τα νερά φθάνουν και στο δεύτερο επίπεδο. Η ξενάγηση διαρκεί μισή ώρα περίπου και προσφέρεται – εθελοντικά από τη φρουρά, καφές ή τσάι. Στην είσοδο του οχυρού στο δάπεδο, υπάρχει ένα μικρό βαθούλωμα 2 – 3 εκατοστών. Είναι το αποτέλεσμα της προσπάθειας των Γερμανών να το ανατινάξουν. Σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο, λειτουργεί ένα μικρό μουσείο, με δείγματα οπλισμού, στολών, φωτογραφίες της εποχής και μια τρισδιάστατη απεικόνιση του ανάγλυφου της περιοχής, όπου έλαβαν μέρος οι συγκρούσεις.
Το οχυρό Ρούπελ είναι το μεγαλύτερο συγκρότημα της οχυρωμένης τοποθεσίας κατά μήκος των ελληνοβουλγαρικών συνόρων Βρίσκεται στις δυτικές πλαγιές του όρους Τσιγγέλι στον ποταμό Στρυμόνα και μαζί με το οχυρό Παλιουριώνες εξασφάλιζαν τη στενωπό Ρούπελ.
Το στενό που σχηματίζεται από το όρος Τσιγκέλι που είναι στα νοτιοδυτικά του ορεινού όγκου Όρβηλος και από το όρος Σουλτανίτσα που είναι το ανατολικό μέρος της οροσειράς Μπέλες έχει κατεύθυνση απ’ το βορρά προς το νότο, όπου στενεύει όλο και περισσότερο. Στο βάθος του, κυλάει άλλοτε ήρεμος και άλλοτε ορμητικός, ο ποταμός Στρυμόνας. Αυτό το δύσκολο πέρασμα, οχύρωσε ο Βούλγαρος τσάρος Σαμουήλ, ο ονομαζόμενος και Στέφανος 980- 1014. Αλλά σε μια εκστρατεία του το 1014, ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Βασίλειος Β` ο Βουλγαροκτόνος 976- 1025 παραβίασε τη διάβαση από το Μπέλες, με το στρατηγό του Νικηφόρο Ξιφία και ο Σαμουήλ νικήθηκε Το 1256 ο Θεόδωρος Β` ο Λάσκαρης 1254- 1258, νίκησε εκεί το στρατηγό Δραγωτά που είχε στασιάσει και από τότε οι Βούλγαροι δεν τόλμησαν να επιχειρήσουν νέες επιδρομές προς τη Μακεδονία.
Το στενό Ρούπελ, οχυρώθηκε εκ νέου, με συνολικό ανάπτυγμα καταφυγίων 1849 μέτρων και μήκος στοών 4.251 μέτρα, σε μια σειρά στεγανών συγκροτημάτων και μεμονωμένων έργων. Περιλαμβάνει συνολικά 138 έργα οχύρωσης. Το οχυρό ήταν εξοπλισμένο με 7 αντιαρματικά πυροβόλα, 25 οπλοπολυβόλα και 53 βομβιδοβόλα. Το όλο συγκρότημα το υπερασπιζόταν δύναμη δυο περίπου ταγμάτων συνολικής δύναμης 1.000 ανδρών και 27 αξιωματικών. Στις μέρες μας, το συγκρότημα είναι άριστα διατηρημένο. Υπάρχουν αίθουσες με δυνατότητα να φιλοξενήσουν ένα σύνταγμα, με όλη την απαραίτητη υποδομή, φούρνους, εστιατόρια κτλ.
Σήμερα είναι επισκέψιμη μια στοά των οχυρών, ένα μικρό μουσείο, το περίπτερο των επισκεπτών, το παρατηρητήριο και το Ηρώο πεσόντων. Στη στοά ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να αισθανθεί τις στιγμές της μάχης, καθώς περπατώντας στους θαλάμους και στους πλευρικούς διαδρόμους υπάρχουν αναπαραστάσεις με ομοιώματα της μάχης των οχυρών, με πολυβολητή, γιατρό στο ιατρείο του που περιθάλπει τραυματία, τον επιλοχία στο γραφείο του και το γραφείο του λοχαγού. Μεγαφωνική εγκατάσταση που έχει τοποθετηθεί σε κατάλληλα σημεία, αναπαράγει πυροβολισμούς, εκπυρσοκροτήσεις πυροβόλων, επιθέσεις αεροπλάνων εκρήξεις βομβών και οβίδων και άλλους ήχους της μάχης.
Στο μουσειακό χώρο του περιπτέρου των επισκεπτών, που είναι επισκέψιμο όλες τις εποχές του χρόνου εκτίθενται εξαρτήματα οπλισμού, στολές, μετάλλια του ελληνικού και του γερμανικού στρατού και φωτογραφίες που απεικονίζουν τις μάχες του 1941 και τους μαχητές του οχυρού σε ώρες ξεκούρασης και δράσης. Στην αίθουσα "Ήχος και Φως", λειτουργεί οπτικοαουστικό σύστημα, που παρουσιάζει την μάχη των οχυρών. Οι ώρες επίσκεψης του χώρου, είναι 9 – 1μμ για τις καθημερινές και 9 – 2 μμ για τις αργίες. Για περισσότερες πληροφορίες, στο 567 Τάγμα Πεζικού τηλ.23230.22352.
Για να φθάσετε στα οχυρά, η διαδρομή είναι όποια επιλέξετε μέχρι τις Σέρρες. Από εκεί, συνεχίζεται προς Σιδηρόκαστρο, Λουτρά. Από εκεί, για το Ιστίμπεη, θα στρίψετε αριστερά προς Νέο Πετρίτσι. Ο δρόμος που οδηγεί στο οχυρό, αρχίζει μέσα από το χωριό και η απόσταση είναι περίπου 7 χλμ. Για το Ρούπελ, όταν βρεθείτε στη διασταύρωση θα στρίψετε δεξιά προς Προμαχώνα. Περίπου ένα χλμ. πριν από το συνοριακό φυλάκιο, υπάρχει σήμανση που σας οδηγεί στο χώρο. Επειδή το Ρούπελ έχει αναδειχθεί περισσότερο τουριστικά, αν και η περιοχή παραμένει στρατιωτική, υπάρχει μεγάλος χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων και η ξενάγηση που διαρκεί περίπου 45’ αρχίζει με μια γενική ενημέρωση σε ειδικά διαμορφωμένο για το σκοπό αυτό περίπτερο.
