Κείμενο - φωτογραφίες : Δημήτρης Καραγεωργίου
Η ιστορία της περιοχής με τα Ζαγοροχώρια, ξεκινά από την περίοδο της τουρκικής κατοχής, το 1430, όταν δέκα τέσσερα χωριά βόρεια της πόλης των Ιωαννίνων, προσέφεραν την υποταγή τους στο σουλτάνο, με αντάλλαγμα μια σειρά από προνόμια.
Ακολούθησαν και άλλα χωριά της περιοχής που ενώθηκαν σε μία αυτόνομη κοινότητα σαράντα έξι χωριών και ονομάστηκαν έτσι. Το 1868, καταργήθηκαν τα προνόμια τους όμως στο διάστημα που μεσολάβησε είχαν προλάβει να αναπτυχθούν πάρα πολύ τόσο οικονομικά όσο και πνευματικά. Παρά το εξαιρετικά δύσβατο της περιοχής, τα Ζαγοροχώρια αναγνώρισαν και πέρασαν πολλές δοκιμασίες τόσο κατά τη διάρκεια του τον πολέμων, της κατοχής αλλά και του εμφυλίου. Όπως οδηγούνται και οι παλαιότεροι, οι Γερμανοί έκαψαν ολοσχερώς τα χωριά, με αποτέλεσμα οι περισσότεροι κάτοικοι να τα εγκαταλείψουν προς τα αστικά κέντρα.
Το Ζαγάρι έχει έκταση περίπου χίλια τετραγωνικά χιλιόμετρα και χωρίζεται σε τρία γεωγραφικά τιμήματα. Το δυτικό, το ανατολικό και το κεντρικό. Το κεντρικό Ζαγάρι είναι η περιοχή που βρίσκεται βόρεια από τα Ιωάννινα και στην ομάδα των χωριών που βρίσκονται εκεί περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων και κάποια περισσότερο ο γνωστά, όπως η Βίτσα, το Μονοδένδρι, τα Βλαχοχώρια - Βρυσοχώρι Λαίστα , Κήποι, το Δίλοφο, οι Ασπράγγελοι, το Κουκούλι, το Τσεπέλοβο, το Σκαμνέλι, οι Νεγάδες, τα χωριά της κοιλάδας του Άνω Βίκου, Βραδέτο, Ελάτη, Ελαφότοπος, Ανω και Κάτω Πεδινά καθώς και τα χωριά Δίκορφο, Μανασσή, Καλουτά, Διπόταμο, Φραγγιάδες, και Λεπτοκαρυά.
Τριάντα πέντε χιλιόμετρα χωρίζουν τα Γιάννινα από το Δίλοφο. Στην είσοδο του χωριού, δεσπόζει ο τετραώροφος πύργος, ένα μοναδικό κτίσμα σε ολόκληρη την περιοχή. Η παράδοση λέει,πως χτίστηκε ύστερα από την " απαίτηση " μιας Κουκουλιώτισσας ια να μπορεί να βλέπει από ψηλά το χωριό της. Προχωρώντας φτάνουμε στην πλατεία με το μεγάλο πλάτανο. Εκεί βρίσκεται η Αναγνωστοπούλειος σχολή. Πιο δίπλα, η Εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, που χτίστηκε το 1850.
Αν και ταλαιπωρημένα από το χρόνο, τα μονοπάτια και τα καλντερίμια μέσα στον οικισμό στέκουν εκεί οδηγώντας τα βήματα του επισκέπτη ανάμεσα από τις περίφημα πετρόχτιστα αρχοντικά. Διακρίνονται ακόμη τα κανάλια για την αποστράγγιση των νερών της βροχής , Τα παλιά " πατήματα " για τους αγωγιάτες, αλλά και τα περάσματα ανάμεσα στις αυλές.
Το Κουκούλι είναι ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα αγορίτικου χωριού , που αν και μετράει οχτακόσια χρόνια ζωής παίρνει τα τελευταία χρόνια βαθιά ανάσα,χαρι στις Προσπάθειες για την αναστύλωση πολλών από τα αρχοντικά του. Ανάμεσα τους, το καταπληκτικό αρχοντικό του Κοκκόρου, του Πλακίδα, του Σβώλου και του Λαζαρίδη. Αυτό το τελευταίο, λειτουργεί σαν Μουσείο, πνευματικό κέντρο, όπου μπορείτε να δείτε και μία αξιόλογη συλλογή από βότανα της περιοχής. Στην πλατεία αυτό που λέμε παραδοσιακό καφενείο είναι σχεδόν πάντα ανοικτό. Αξίζει ακόμη να δείτε τις τέσσερις βρύσες, τον πρώτο επίσημο ξενώνα της περιοχής που λειτούργησε επί Τουρκοκρατίας, και στην είσοδο του χωριού, την Εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, που το χτίσιμο της τελείωσε το 1796.
Το Βραδετο, είναι γνωστό για δύο πράγματα. Το ένα,είναι το πιο ψηλό από τα Ζαγοροχώρια και το αποκαλούν " μπαλκόνι του Ζαγοριού ". Τοδεύτερο, είναι για Σκάλα του. Ένα μοναδικής αρχιτεκτονικής και κατασκευής πέρασμα,που ο ενώνει με το Καπέσοβο. Ο οικισμός χτίστηκε στις αρχές του δέκατου έβδομου αιώνα, από κτηνοτρόφους. Ο δρόμος που οδηγεί μέχρις εκεί, φτιάχτηκε το χίλια εννιακόσια 1974. Αν και οι στροφές είναι πολλές, αξίζει να της ανέβηκε για να φτάσετε στο " μπαλκόνι τους αγοριού ". Ένας πρόλογος παραπάνω είναι ένας καφές στην πέτρινη πελατεία.
Λίγο μετά τη διασταύρωση για τους Κήπους, θα βρείτε δίπλα στο δρόμου τα γεφύρια του Μύλου και του Πιτσιώνη. Είναι ένας ακόμα λόγος για να φτάσετε μέχρι εδώ όπου λίγο πιο κάτω είναι η διασταύρωση για Νεγάδες. Ο δρόμος περνάει μέσα από ένα Βάσως από βελανιδιές. Στο χωριό μένουν ελάχιστοι κάτοικοι, και στην είσοδο του δεσπόζει η περίτεχνη τρισυπόστατη Εκκλησία, των Αγίων Γεωργίου, Δημητρίου και Αγίας Τριάδας.
Ο " πολιτισμός " έχει φτάσει πια σε όλα τα χωριά της περιοχής. Οι διαδρομές είναι σχεδόν παντού ασφάλτινες. Αν όμως έχει χιόνι, θα υπερθεματίσετε την επιλογή σας για αυτοκίνητο 4Χ4 θα ξεπεράσετε εύκολα τις όποιες δυσκολίες. Αν ο καιρός είναι μόνο ο βροχερός, θα νιώσετε εκείνες τις μοναδικές, περίεργες, πρωτόγνωρες μυρουδιές μέσα και έξω από τους οικισμούς. Αν βρείτε λιακάδα, θα μπορείτε να μετακινηθείτε ακόμα πιο εύκολα, να πάρετε " θέση " σε εξαιρετικής θεας τοποθεσίες, και να δείτε όλα τα χρώματα μαζί. Της φύσης με την πλούσια βλάστηση, της γκρι πέτρας που με τόση μαστοριά δουλεύτηκε στο πέρασμα των χρόνων, και την εξαιρετική αρχιτεκτονική αρμονία των οικισμών.
Το Ζαγoρι, είναι ένας επίγειος παράδεισος για τον ταξιδευτή. Όπου και αν κινηθεί οι εκπλήξεις είναι πολλές. Άνθρωποι, μνημεία, ατμόσφαιρα , Μία καταπληκτική όσο και μοναδική συνύπαρξη της φύσης με τις δημιουργίες του ανθρώπου. Ας μείνουμε με την απορία, πως ενώ συγκεντρώνει τόσο μεγάλο αριθμό επισκεπτών, δεν έχει " εισβάλει " το ρεύμα του μπετόν. Φαίνεται πως δεν υπάρχει ούτε χώρος σπιθαμή γι αυτό.
