Κείμενο - φωτογραφίες : Δημήτρης Καραγεωργίου
Για τα δεδομένα της Ξάνθης, είναι σίγουρο πως η τεχνολογία έκανε το θαύμα της. Οι κάρτες μνήμης που χρειάζονται για να αποτυπώσουν ένα μέρος τουλάχιστον από τις εικόνες και τα τοπία της, έχουν στις μέρες μας, ευτυχώς, την απαιτούμενη χωρητικότητα. Γιατί η Ξάνθη είναι ένας προορισμός με πολλά ενδιαφέροντα.
Στην ευρύτερη περιοχή σας περιμένει ο υδροβιότοπος της λίμνης Βιστωνίδας, η εκπληκτικής ομορφιάς κοιλάδα του Νέστου, τα Πομακοχώρια και πολλά ακόμα.
Η είσοδος στην πόλη της Ξάνθης, ίσως να μη λέει και πολλά στον επισκέπτη. Η πρώτη εικόνα, είναι μιας καινούργιας πόλης που σφύζει από που η ζωή και κίνηση. Στα προάστια το αρχιτεκτονικό " θαύμα " της πρωτεύουσας έχει και εδώ την εικόνα του, με τις πολυκατοικίες και το μονότονο περιβάλλον. Έστω κι έτσι όμως η Ξάνθη έχει να επιδείξει του διαφορετικό της πρόσωπο, καθώς η κίνηση είναι άνετη και η πρόσβαση στο κέντρο εύκολη. Φτάνοντας στην κεντρική πλατεία με το ψηλό ρολόι, τριγύρω υπάρχουν οι δρόμοι με το εμπορικό κέντρο που φτάνει ως τα σοκάκια της παλιάς πόλης. Η κίνηση όπως είπαμε είναι μεγάλη, κόσμος πάει κι έρχεται κάθε ηλικίας.
Στα πολύ παλιά χρόνια, στην περιοχή της σημερινής πόλης, βρισκόταν ένα χωριό που στην αρχαιοθρακική διάλεκτο, ονομαζόταν Πάρα και σήμαινε το πέρασμα. Με τη διέλευση της αρχαίας Εγνατίας οδού, περί το 100 π.Χ., το Πάρα - Τόπαρα, αναπτύχθηκε σε πλούσια πόλη με δικό της νόμισμα. Λόγω της σημασίας της θέσης της και της οικονομικής της ακμής, έγινε στόχος επιδρομών και την κατέλαβαν πρώτοι οι Σκλαβηνοί βάρβαροι το 549 μ.Χ. που την κατέστρεψαν ολοσχερώς, για να την ξαναχτίσει ο Ιουστινιανός, που την οχύρωση με θολωτά τείχη. Τον 8ο αιώνα, η πόλη καταστράφηκε και πάλι, άγνωστο για ποιο λόγο. Χτίζεται εκ νέου και πλέον ονομάζεται το Ρούσιο. Το όνομα Ξάνθεια, πρωτομαρτυρείται του 879 μ. Χ. σε εκκλησιαστικά έγγραφο. Η Βυζαντινή κυριαρχία, τελείωσε το 1385, όταν η πόλη κατελήφθη από τους Οθωμανούς.
Παρά τα δεινά της δουλείας, οι πόλη αναδεικνύεται σε ελληνοχριστιανικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής και εκεί καταφεύγουν πολλοί διακεκριμένοι Έλληνες. Όπως προκύπτει από επίσημα οθωμανικά αρχεία, οι κάτοικοι ποτέ δεν επέτρεψαν στους κατακτητές να κατοικήσουν μέσα στην πόλη. Πάντοτε το ελληνικό στοιχείο, υπερτερούσε συντηρητικά κατά 90 – 95%. Η διάδοση της καπνοκαλλιέργειας αποτέλεσε το εφαλτήριο για την οικονομική άνθηση στην περιοχή, που είχε σαν αποτέλεσμα να χτιστούν καπναποθήκες και να δημιουργηθούν πολλές θέσεις εργασίας για την επεξεργασία και εμπορία των καπνών. Ήταν τόσο καλής ποιότητας, που μονοπωλούσαν το ενδιαφέρον της Οθωμανικής αυλής, ενώ έγιναν περιζήτητα από τη Ρωσία μέχρι την Αίγυπτο και την Αυστρία.
Πρόσκαιρα, την οικονομική άνθηση της πόλης σταματούσαν δύο δύσκολες περίοδοι.. Η υπόθεση του Αγώνα, για την οποία πολλοί Ξάνθιοι συνελήφθησαν, φυλακίστηκαν και τέλος εξοντώθηκαν αλλά και δύο αλλεπάλληλοι σεισμοί το 1829, που κυριολεκτικά ισοπέδωσαν την πόλη και τα χωριά της περιοχής. Μαθημένοι στα δύσκολα όμως, οι κάτοικοι θα ξαναχτίσουν την πόλη τους, πιο μεγάλη και όμορφη, με καινούργιες εκκλησίες, καπνομάγαζα, εμπορικά και σχολεία. Ο πλούτος μαζεύεται και πάλι και μαζί με την οικονομική άνθηση καλλιεργούνται οι τέχνες και τα γράμματα. Συστήνονται σύλλογοι, διοργανώνονται εκδηλώσεις, δίδονται δωρεές και οι υποτροφίες σπουδών.
Δεν λείπει η απειλή από τους βόρειους " συμμάχους " Βουλγάρους, που κατά τη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων, στις 8 Νοεμβρίου του 1912, καταλαμβάνουν την πόλη δια της βίας. Όμως όση σκληρότητα και αν χρησιμοποίησαν, δεν πέτυχαν τίποτα. Στις 13 Ιουλίου του 1913, στο δεύτερο βαλκανικό πόλεμο, η Ξάνθη απελευθερώνεται από τα ελληνικά στρατεύματα. Όμως με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου, στις 28 Ιουλίου του ίδιου χρόνου, η Ξάνθη όπως και όλη η Θράκη επιδικάζεται στην ηττημένη του πολέμου Βουλγαρία. Οι κάτοικοι αντιδρούν και αυτό εξορίζονται μέχρι το 1919. Η πλήρης ενσωμάτωση της Ξάνθης κι όλης της δυτικής Θράκης στην Ελλάδα θα γίνει με μία από τις συνθήκες των Σεβρών στις 28 Ιουλίου του 1920.
Η πάνω μεριά της κεντρικής πλατείας, είναι με κάποιο τρόπο το σύνορο της νέας με την παλιά πόλη. Από κει ξεκινά ο δρόμος με την παλιά αγορά, με μικρομάγαζα και πάγκους με πραμάτεια, που ακόμα διατηρούν έντονο το ανατολίτικο χρώμα. Αυτά τα μικρομάγαζα είναι θαρρείς βγαλμένα από το παρελθόν, τον τρόπο που εκθέτουν τα εμπορεύματα, με αυτά τα ίδια τα εμπορεύματα τους, αλλά και την σκηνική παρουσία των ανθρώπων τους.
Η σημερινή θέση της πόλης, μικρή σχέση έχει με τους παλιότερους οικισμούς που αναφέραμε, όσον αφορά στην ακριβή γεωγραφική τοποθεσία. Το σημερινό οικισμό, διασχίζει ο ποταμός Κόσινθος στραγγίζοντας έπειτα από πολλά χιλιόμετρα διαδρομής μέσα από τα βουνά της Ροδόπης. Γύρω από την Ξάνθη θα βρείτε τρία αξιόλογα μοναστήρια, της Παναγίας Καλαμούς, της Παναγίας Αρχαγγελιώτισσας και των Ταξιαρχών, όλα σε κατάφυτες περιοχές.
Στη μορφή που παρουσιάζεται σήμερα, η παλιά πόλη της Ξάνθης άρχισε να ξαναχτίζεται το 1830 μετά από τους δύο καταστρεπτικούς σεισμούς τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 1829. Η ακμή του καπνεμπορίου και η πληθυσμιακή συγκέντρωση των εργατών, έδωσαν μία πόλη οργανωμένη σε γειτονιές, μαχαλάδες, όπου συνυπήρχαν όλοι. Χριστιανοί, μουσουλμάνοι, εβραίοι, πομάκοι, βρίσκονταν συγκεντρωμένοι γύρω από το θρησκευτικό τους κέντρο. Αυτή η διάρθρωση του πληθυσμού, είναι και η κύρια αιτία για την ποικιλόμορφη αρχιτεκτονική όψη της πόλης.
Η παλιά πόλη της Ξάνθης, είναι ένας σφιχτός οικισμός, ο μεγαλύτερος στη χώρα μας, με εκπληκτικά παραδείγματα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, σε κατασκευές από ξύλο και πέτρα των γύρω βουνών. Καθένα από τα σπιτικά χωριστά, είναι ένα εκπληκτικό δείγμα αρχιτεκτονικής, τεχνικής και δημιουργίας, όπως έχει εκφραστεί από το μάστορα του. Αυτοί προέρχονταν από όλα τα μέρη της Ελλάδας, φέρνοντας μαζί τους την τεχνοτροπία και τις παραδοσιακές γραμμές από άλλους τόπους. Είναι όμως εκπληκτικός ο τρόπος της προσαρμογής αυτών των στοιχείων στο τοπικό περιβάλλον. Τα σπίτια, είναι μαζί εργονομικά για τις ανάγκες της εποχής, δεν λείπουν οι αυλές, τα μπαλκόνια, αλλά και η μικρή ελεύθεροι χώροι. Τα πιο παλιά σπίτια στον οικισμό, έχουν χτιστεί τη δεκαετία του 1830, και παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες με σπίτια της Βόρειας Ελλάδας τόσο στη μορφή όσο και στην οργάνωση. Ήταν χτισμένα με τέτοιο τρόπο ώστε το ισόγειο να ακολουθεί πιστά τη φορά του δρόμου, τα ισόγεια ήταν πετρόχτιστα και ψηλά με ακανόνιστο σχήμα σε αντίθεση με τον όροφο του τετραγωνισμού όταν με ξύλινες προεξοχές, σαχνίσια, που πολλές φορές υποστηρίζονταν από ξύλινες αντηρίδες, ντιρέκια. Κυρίως χώρος ήταν υγιής άλλα, που επικοινωνούσε με όλα τα δωμάτια. Με την πάροδο του χρόνου τα δωμάτια αλλά και ολόκληρο το σπίτι, άρχισαν να διακοσμούνται με ζωγραφιστές οροφές, χρωματιστά βιτρό, ξύλινες σκαλιστές πόρτες, φωτιστικά και ακριβά έπιπλα. Ανάμεσα σε σπίτια, διατρέχουν τα στενά λιθόστρωτα καλντερίμια, σε αρκετά σημεία τους τόσο πολύ, ώστε να του μοιάζουν με μονοπάτια.
Η προσπάθεια για την αναπαλαίωση του παραδοσιακού οικισμού της παλιάς πόλης της Ξάνθης, ξεκίνησε από τη δεκαετία του ‘90. Μία προσπάθεια που μέχρι τώρα έχει δώσει εξαιρετικά αποτελέσματα. Όμως η Ξάνθη για το σύγχρονο τουριστικό ρεύμα δεν είναι γνωστή μόνο για το εξαιρετικό τοπίο, τον παλιό οικισμό, και τα αξιοθέατα της πόλης. Είναι πολύ γνωστή και για τις πολιτιστικές εκδηλώσεις που διοργανώνονται εκεί, με κορυφαία αυτή του καρναβαλιού. Επίσης, για την προβολή του παραδοσιακού οικισμού, κάθε χρόνο στις αρχές του Σεπτέμβρη, διοργανώνονται γιορτές της παλιάς πόλης.
