Κείμενο - φωτογραφίες : Γεώργιος Στογιάννης, Πλοίαρχος Ε.Ν.

ΣΤΟΥΣ ΩΚΕΑΝΟΥΣ ΜΕ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΕΝΟΣ ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΥ
Νότιος Πολικός Κύκλος

Οι Έλληνες ωκεανοπλόοι ναυτικοί έχουν ταξιδεύσει παντού. Σε κάθε σημείο της γης. Αυτό λέμε συνήθως. Υπάρχουν όμως και ελάχιστες εξαιρέσεις. Σε ακραίες καταστάσεις. Μία απ' αυτές είναι n φαλαινοθηρία. Σαν μεσογειακός λαός δεν είχαμε ποτέ σχέση, ούτε καν εμπόριο αυτών των κητών.

Σ' ετούτο το κεφάλαιο θα περιγράψω μία μοναδική φορά που λάβαμε μέρος σε φαλαινοθηρία, και μάλιστα επεισοδιακή, στο νότιο πολικό κύκλο. Προηγουμένως όμως, χρειάζεται μία κατατόπιση σε λίγες σύντομες παραγράφους για να γίνουν κατανοητές
ορισμένες καταστάσεις.
 

Ιστορικά είναι παραδεκτό πως n φαλαινοθηρία υπήρχε από τη λίθινη εποχή. Φυσικά τότε μπορούσαν μόνο να κυνηγήσουν τις πιο μικρές που μοιάζουν σαν μεγάλα δελφίνια. Πολύαργότερα, στην Αλάσκα έχει βρεθεί μία εγκατάσταση τεμαχισμού φαλαινών των Εσκιμώων, που χρονολογείται από το 150 Π.Χ. Στη Νορβηγία παρόμοιο εργαστήριο επεξεργασίας του κήτους από τον όγδοο αιώνα. Γύρω στο 1400 μ.Χ. μπήκαν στην προσπάθεια οι Άγγλοι, με δύο αξιόλογα ιστιοφόρα: το Mary-Margaret και το Elizabeth που κυνηγούσαν φάλαινες
στην περιοκή της Σπιτβέργης, βαθειά μέσα στο βόρειο πολικό κύκλο.
 

Στη συνέχεια άρχισαν κι άλλες εθνότητες, όλοι βόρειοι και υπερβόρειοι. Ρώσοι, Σουηδοί, Φιλανδοί, Σκώτοι, Καναδοί, Γερμανοί, Πολωνοί, Ολλανδοί. Στα μέρη τους, εκτός από τα διάφορα προϊόντα της φάλαινας, έτρωγαν και το κρέας τους. Από την πλευρά του Ειρηνικού ωκεανού, στον πολικό κύκλο, επίσης πάλι Ρώσοι, Καναδοί, Ιάπωνες, Εσκιμώοι, Αμερικανοί. Προς τα τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνα, που βοήθησε και ο ατμός έγινε τέτοιο μακελειό σφαγής φαλαινών, ώστε ολόκληρα είδη άρχισαν να εξαφανίζονται.
 

Το 1908 τελείωσε πλέον n χρυσή εποχή στο βόρειο πολικό κύκλο, επειδή εξολοθρεύτηκαν όλες οι εμπορεύσιμες φάλαινες. Μέχρι τότε όμως, είχαν αναπτυχθεί και πολύ πρακτικά τεχνικά μέσα που δεν έπρεπε να πάνε χαμένα. Ατμοκίνητα καταδιωκτικά βαποράκια με
κανόνια που εκτόξευαν τα καμάκια. Πλωτά εργοστάσια τεμαχισμού του κήτους και επεξεργασίας του φαλαινόλαδου, της μπαλένας, σπερματσέτου και πολλά άλλα. Διάφορες ερευνητικές αποστολές στην Ανταρκτική, από το 1892 έως το 1904 ανέφεραν ότι στην περιοχή εκείνη αφθονούσαν οι πολύ μεγάλες μπλε φάλαινες.
 

Έτσι άρχισαν οι επιχειρήσεις στο νότιο πολικό κύκλο. Από τα νησάκια 'Ορκνεϋ ξεκίνησαν Άγγλοι, Νορβηγοί και Αμερικανοί το 1906. Αργότερα μπήκαν και διάφορες άλλες εθνότητες. Αυστραλοί, Χιλιανοί, Νεοζηλανδοί, Αργεντίνοι. Έγινε πάλι μακελειό ανεξέλεγκτο, ειδικά στη μπλε φάλαινα. Φάνηκε αναγκαία κάποια διεθνής συμφωνία για τον έλεγχο της σφαγής και τον αφανισμό του είδους. Αρχικά, το 1938 την υπέγραψαν Άγγλοι και Νορβηγοί, αλλά το 1946 συμφώνησαν όλοι οι ενδιαφερόμενοι και δημιουργήθηκε n «Διεθνής Επιτροπή Ελέγχου» του ΟΗΕ. Ο συνολικός αριθμός αρσενικών ενήλικων φαλαινών που θα κτυπούσαν, σε κάθε περίοδο, από 22 Δεκεμβρίου έως 9 Μαρτίου, θα ήταν έως 16.000 κήτη, από το 1946 μέχρι το 1966. Μετά ο αριθμός αυτός μειώθηκε δραστικά στις 4.500. Κάθε αποστολή, δηλαδή κάθε φαλαινοθηρικός στόλος, θα συνοδευόταν από έναν αντιπρόσωπο της διεθνούς επιτροπής. Απαγορευόταν αυστηρότατα να κτυπηθεί έστω και μία θηλυκή μπλε φάλαινα, ιδίως, όταν ήταν σε κατάσταση εγκυμοσύνης.
 

Μεγάλη εμπορική αξία έχει το φαλαινόλαδο, το οποίο παλαιότερα χρησίμευε ως φωτιστικό λάδι, αλλά σήμερα, με επεξεργασία γίνεται μαργαρίνη και υψηλής ποιότητας μαγειρικό βούτυρο. Επίσης, ως λάδι, χρησιμοποιείται στις ακριβές μπογιές, στο σβήσιμο του xαλβά στις υψικαμίνους και στη βυρσοδεψία. Ανακατωμένο με θειάφι μετατρέπεται σε λιπαντικό για υπερβολικά μεγάλες τριβές. Άλλες χρήσεις του φαλαινόλαδου, είναι στα αρώματα, καλλυντικά και στην υφαντουργία, για επίστρωση και αδιαβροχοποίηση. Η τιμή του παίζεται στα χρηματιστήρια και διαμορφώνεται στο τέλος κάθε περιόδου, τον Απρίλιο.
 

Η φάλαινα, μας προσφέρει και άλλα χρήσιμα παράγωγα. Από το στόμα της, τις μπαλένες, από το συκώτι την βιταμίνη Α και ορμόνες. Το κρέας της το τρώγουν σήμερα μόνο οι Κινέζοι, αλλά συνήθως, στο πλωτό εργοστάσιο, γίνεται πίττες για ζωοτροφές και λιπάσματα.
Η δική μας αποστολή, της εταιρείας Ωνάση, είχε άδεια για δύο είδη φαλαινών: τις λεγόμενες Μπλε, που είναι οι μεγαλύτερες σε διαστάσεις. Μέγιστο μήκος 46 μέτρα και βάρος 150 τόνων. Έχουν το στόμα προς τα επάνω. Η επάνω σιαγόνα έχει μπαλένες και n κάτω φαλαινοκόκκαλο. Και τις λεγόμενες Σπερμ, αμέσως μικρότερες σε διαστάσεις και βάρος, που όμως έχουν το στόμα από κάτω. Η κάτω σιαγόνα έχει δόντια και n επάνω φαλαινοκόκκαλο. Το σπερματσέτο παράγεται από το λίπος της κεφαλής της. Επιτυχία θεωρείται εάν στα αμπάρια του βαποριού μείνει φαλαινόλαδο, περίπου το 15% του βάρους της κάθε φάλαινας. Φυσικά το μεγαλύτερο κέρδος βγαίνει από τις Μπλε. Εγκυμονούν επί 15 μήνες και μετά θηλάζουν άλλους 7 μήνες. Δηλαδή γεννούν μόνο ένα βρέφος κάθε δύο χρόνια. Το μικρό κατά τη γέννησή του έχει μήκος 6 μέτρα και ζυγίζει 8 τόνους. Υπάρχουν πολλά είδη φαλαινών, όλες μικρότερες από τις Μπλε. Οι πιο μικρόσωμες λέγονται φυσητήρες και ζουν σε θερμότερα νερά, ακόμα και στη Μεσόγειο θάλασσα. Δεν είναι όμως εμπορεύσιμες.
 

Να πούμε ακόµα δύο λόγια για το φαλαινοθηρικό στόλο του Αριστοτέλη Ωνάση και να τελειώσουμε το σύντομο αυτό πρόλογο. Αποτελείτο συνολικά από 19 βαπόρια, μικρά και μεγάλα. Το μεγαλύτερο ήταν το πετρελαιοφόρο Olympic Splendour χωρητικότητας 35.000 τόνων. Με πλοίαρχο τον κ. Παναγιώτη Στέφο. Σ' αυτό υπηρέτησα ως ανθυποπλοίαρχος αξιωματικός ναυτιλίας. Επειδή όμως n ναυτιλία στους πολικούς κύκλους έχει κάποια ιδιαιτερότητα, μ' έστειλε ο μακαρίτης Ωνάσης, με έξοδά του, να κατατοπιστώ στη Βαλτιμόρη. Πριν ξεκινήσουμε για το μεγάλο ταξίδι. Απευθύνθηκα στην Υδρογραφική Υπηρεσία, όπου μου έδωσαν δανεικό ένα θαυμάσιο βιβλίο για την Ανταρκτική που περιείχε τα πάντα. Τις θέσεις ηλίου και πλανητών για αστρονομικά στίγματα, ναυτικούς υπολογισμούς, τη συμπεριφορά της μαγνητικής και της γυροσκοπικής πυξίδας σε γεωγραφικό πλάτος άνω των 75 μοιρών.
 

Έμαθα να χειρίζομαι τις καινούριες πυξίδες Sun, Astro, Sκy και Twilight, επίσης εξάντα τεχνητού ορίζοντα. Το GPS δεν υπήρχε τότε. Το βιβλίο αυτό επίσης περιείχε πληροφορίες για τα παγόβουνα και πολύτιμες γνώσεις μετεωρολογίας των πολικών περιοχών. Εφ' όσον ήταν δανεικό, κρατούσα σημειώσεις ώσπου γέμισα πολλά τετράδια. Τελικά έκανα μία μικρή απάτη, σαν γνήσιος Ρωμιός. Συνέταξα υπεύθυνη δήλωση, προς την Υδρογραφική Υπηρεσία, ότι το έχασα. Πλήρωσα ένα τσουχτερό πρόστιμο και το... κράτησα. Από τη Νέα Υόρκη πέταξα στο Άμστερνταμ και μπαρκάρισα στο Olympic Splendour που ήταν για προ-ετοιμασία στο Ρόττερνταμ.
 

Το δεύτερο σε μέγεθος βαπόρι ήταν το πλωτό εργοστάσιο επεξεργασίας φαλαινών Olympic Challenger των 28.000 τόνων. Ήταν μετατροπή και επιμήκυνση ενός ηλεκτροκίνητου δεξαμενοπλοίουΤ-2. Είχε μεγάλη γλίστρα στην πρύμνη, δύο προπέλες, τέσσερις τσιμινιέρες, μεγάλους χώρους ενδιαίτησης για 200 άτομα πλήρωμα και επιβάτες. Επίσης ένα μικρό νοσοκομείο, χειρουργείο, οδοντιατρείο. Τέσσερις γιατρούς: Παθολόγο, χειρουργό, οφθαλμίατρο, οδοντίατρο. Και μεγάλο κινηματογράφο, του οποίου ήμουν τακτικός θαμώνας.
Τα υπόλοιπα βαπόρια ήταν 15 κυνηγά, των 600 τόνων, και δύο παγοθραυστικά των 800 τόνων εκτοπίσματος. Αυτά εκτελούσαν και διάφορες μεταφορές βαρέων ανταλλακτικών, εφοδίων και μηχανημάτων μεταξύ των βαποριών, όταν χρειαζόταν. Τα κυνηγά ήταν ταχύτατα, εφοδιασμένα στην πλώρη με κανονάκι εκτόξευσης του καμακιού
 

Πληρώματα: στο πετρελαιοφόρο 44 Έλληνες. Στα κυνηγά 23 Γερμανοί και από 2 Νορβηγοί καμακιστές στο καθένα. Στα παγοθραυστικά 25 Γερμανοί στο καθένα. Στο πλωτό εργοστάσιο 133 Γερμανοί, ο Νορβηγός, καμακιστής Λαρς Άντερσεν, δύο χημικοί, ο πιλότος του ελικοπτέρου και ο Άγγλος αντιπρόσωπος της Διεθνούς Επιτροπής. Σύνολο: Έλληνες 44, Γερμανοί 531, Νορβηγοί 31 και Άγγλος 1. Γενικό σύνολο 607. Πλοίαρχος του πλωτού εργοστασίου ήταν ο Βίλχελμ Ράικερτ, πρώην ναύαρχος του χιτλερικού πολεμικού ναυτικού.
Γενικός αρχηγός όλων μας. Ο αρκικαμακιστής, ο ικανότερος όλων των ήταν ένας Νορβηγός γίγαντας, πολύ εποχών και διάσημος, όπως έλεγαν, ψηλός και υπερβολικά σωματώδης με τρομακτικά μπράτσα παρ' όλα τα 60 του χρόνια. Γεννημένος φονιάς. Είχα την εντύπωση πως σκότωνε τις φάλαινες όχι μόνο για την αμοιβή του, αλλά από εσωτερική ευχαρίστηση.
 

Ξεκινήσαμε από το Ρόττερνταμ, εμείς με το πετρελαιοφόρο και τα δύο παγοθραυστικά στις 8 Αυγούστου 1955, ενώ την προηγούμενη μέρα είχαν ξεκινήσει από το Κίελο το πλωτό εργοστάσιο μαζί με τα 15 κυνηγά Καθ' όλη τη διάρκεια του ταξιδιού βρισκόμαστε σε επαφή δι' ασυρμάτου και ενημερώναμε συνεχώς την εταιρεία. Απ' ότι θυμάμαι σχεδόν τα μισά βαπόρια είχαμε σημαία Ονδούρας και τα υπόλοιπα σημαία Παναμά.
 

Εδώ θα πρέπει να υπενθυμίσουμε, ότι τον προηγούμενο χρόνο, το 1954, στο διεθνές συνέδριο για την εκμετάλλευση και διατήρηση των θαλασσίων ειδών του νοτίου Ειρηνικού, το Περού είχε ανακοινώσει ότι επεκτείνει τα χωρικά του ύδατα στα διακόσια μίλια. Μέσα σ' αυτά, θα ασκούσε διοικητική, φυσική και στρατιωτική εξουσία. Πολλοί γέλασαν τότε. Αρκετά κράτη διαμαρτυρήθηκαν. Πάντως το Περού δεν φαινόταν να έχει σκοπό να υπερασπιστεί ενόπλως τα χωρικά του ύδατα. Τα 200 μίλια είναι περίπου 370 χιλιόμετρα. Τα μετατρέπω για να έχουν ακριβή αντίληψη και οι φίλοι στεριανοί. Κανονικά στη θάλασσα δεν υπάρχουν χιλιόμετρα.
 

Συνεχίζοντας το ταξίδι, όταν φθάσαμε στην Καραϊβική, όπου είχε μεγάλη δράση ο τυφώνας Diane. Έτσι με δυσκολία περάσαμε ανάμεσα στο Πουέρτο Ρίκο και την Ισπανιόλα. Στη συνέχεια, ταξιδεύοντας κοντά στις ακτές της Βενεζουέλας και Κολομβίας φθάσαμε στη διώρυγα του Παναμά. Το ραντεβού με όλο το στόλο ήταν στ' ανοιχτά της Μπαλμπόα, από την πλευρά του Ειρηνικού ωκεανού. Στα νησάκια των Μαργαριταριών. Συναντηθήκαμε στις 28 Αυγούστου. Μέχρι τις 2 Σεπτεμβρίου το μεσημέρι είχαμε δώσει καύσιμα και εφόδια σε όλους. Συνέβη όμως κι ένα ατύχημα. Ο υποπλοίαρχος μας έπεσε μέσα στο αμπάρι και τραυματίστηκε πολύ σοβαρά. Τον μετέφεραν στο νοσοκομείο του Παναμά και μετέπειτα στην Αμερική. Δημιουργήθηκε μεγάλη καθυστέρηση γιατί περιμέναμε να έλθει αντικαταστάτης του από τον Πειραιά. Μετά συνεχίσαμε το ταξίδι προς το νότο.
 

Στις 14 Σεπτεμβρίου περάσαμε τον Ισημερινό, πλέοντας πάντα 200 μίλια ανοιχτά από τις ακτές. Την μεθεπομένη, 16 Σεπτεμβρίου, βρεθήκαμε απέναντι από τις ακτές του Περού.
 

Πλέαμε αργά, σε σταθερή απόσταση, ενώ τα κυνηγά βαποράκια άρχισαν να κτυπούν φάλαινες Finback που είναι οι πιο άφθονες σε όλες τις θάλασσες, καθώς και του είδους Humpback. Φυσικά όλες μόνο ενήλικες, αρσενικές που δεν περιλαμβάνονται στους περιορισμούς της Διεθνούς Επιτροπής. Σύμφωνος ήταν και ο Άγγλος επιθεωρητής που ταξίδευε μαζί μας.

Όλα αυτά έγιναν γιατί είμαστε ακόμη ημερολογιακά εκτός εποχής για να φθάσουμε στο νότιο πολικό κύκλο. Εκεί, όπως είπαμε, το κυνήγι αρχίζει στις 22 Δεκεμβρίου. Από 'την πλευρά των αποστάσεων, είχαμε ήδη διανύσει 6.050 μίλια από το Ρόττερνταμ και μας υπολείπονταν ακόμη 4.800 για να φθάσουμε στη θάλασσα Ross, σε γεωγραφικό πλάτος 78 μοίρες νότιο. Κατά τακτά διαστήματα, εμείς με το πετρελαιοφόρο, δίναμε καύσιμα και εφόδια σε όλα τα βαπόρια του φαλαινοθηρικού στόλου. Έπειτα απομακρυνόμαστε περισσότερο από τα καθορισμένα 200 μίλια γιατί πολλές φορές πετούσαν από πάνω μας περουβιανά αεροπλάνα για έλεγχο.
 

Τα κυνηγά σκάφη καταδιώκοντας φάλαινες, στις 15 Νοεμβρίου, παραβίασαν το όριο των χωρικών υδάτων του Περού και τέσσερα απ' αυτά, Olympic Conqueror, Fighter, Lίghtning και Victory συνελήφθησαν από τα περουβιανά αντιτορπιλικά Aguirre και Rodriguez και υπό την απειλή των όπλων οδηγήθηκαν στο λιμανάκι Παίτα, βόρεια της Λίμα. Τα υπόλοιπα βαπόρια, δηλαδή το πλωτό εργοστάσιο και εμείς οι Έλληνες στο πετρελαιοφόρο, καθώς και τα 11 κυνηγά συν τα δύο παγοθραυστικά, ακούσαμε όλους τους διαλόγους στο ραδιoτnλέφωνο και απομακρυνθήκαμε ολοταχώς προς δυσμάς. Τα χαράματα της επόμενης μέρας ακούσαμε στο ασύρματο τηλέφωνο τον Γερμανό καπετάνιο Ράιχερτ να λέει προς το γραφείο της Νέας Υόρκης, ότι ένα καταδρομικό και ένα βομβαρδιστικό αεροπλάνο τον αναγκάζουν, παρ' ότι βρίσκεται 380 μίλια από την ακτή, να κατευθυνθεί προς το Καλλάο. Προηγουμένως του είχαν πυροβολήσει το κατάστρωμα και το αεροπλάνο είχε ρίξει μερικές προειδοποιητικές βόμβες που έσκασαν εμπρός του. Εμείς στο Olympic Splendour, κρατώντας σιγή ασυρμάτου, αυξήσαμε στροφές ολοταχώς, πάση δυνάμει, προς δυσμάς. Μέχρι να νυχτώσει είχαμε απομακρυνθεί στον ανοικτό ωκεανό, σε μεγάλη από- σταση. Εξακολουθήσαμε να τρέχουμε όλη τη νύχτα, σε πλήρη συσκότιση.
 

Την άλλη μέρα τα χαράματα κάναμε αστρονομικό στίγμα. Ήμασταν 14 μοίρες νότιο πλάτος και 92 δυτικό μήκος Πιάναμε στον ασύρματο ειδήσεις. Γίναμε το πρώτο θέμα, παγκοσμίως. Ο πλοίαρχος μας αποφάσισε να απομακρυνθούμε κι άλλο. Χάραξε πορεία νοτιοδυτική προς τη νήσο του Πάσχα, που πολιτικά ανήκει στη Χιλή. Τον πυροβολισμό του καταστρώματος του πλωτού εργοστασίου, αν τον έκαναν σ' εμάς που είμαστε πετρελαιοφόρο, θα τιναζόμαστε στον αέρα.

Στις 20 Νοεμβρίου, απόγευμα, φθάσαμε σ' αυτό το νησάκι, που στην τοπική γλώσσα λέγεται Ράπα Νούι. Σχεδόν 2.200 μίλια από τις ακτές της Χιλής, στο νότιο Ειρηνικό. Κάναμε το γύρο του νησιού, όσο έφεγγε ακόμη, και μετά απομακρυνθήκαμε για τη νύχτα. Με τον ασύρματο και χρησιμοποιώντας μόνο ελληνική γλώσσα και λατινικούς χαρακτήρες, δηλαδή φρανκολεβαντίνικα, προσπαθήσαμε να δώσουμε στο γραφείο της Νέας Υόρκης να καταλάβουν πού βρισκόμαστε. Το τηλεγράφημα το έστειλε ο πλοίαρχος μας, προσωπικά στον κ. Κώστα Γράτσο, με υπογραφή Panagiotis. Την τοποθεσία την έλεγε Nissi tis Anastassis. Όσο γινόταν πιο κρυφά και συνθηματικά στοιχεία. Πάντως ο κ. Γράτσος τα κατάλαβε όλα και μας απάντησε: Syxaritiria. Perimenete diatages. Ταυτόχρονα όλα τα ραδιόφωνα μας ανέφεραν σαν εξαφανισθέντες.

Την άλλη μέρα το πρωί πάλι αρχίσαμε την εξερεύνηση των νερών γύρω από το νησί για να βρούμε κατάλληλο σημείο ν' αγκυροβολήσουμε. Τοπικό λεπτομερή χάρτη του νησιού δεν είχαμε και επειδή σαν μεγάλο και βαρυφορτωμένο βαπόρι έπρεπε να προσέξουμε. Το γυροφέρναμε σιγά- σιγά χρησιμοποιώντας το ηχοβολιστικό και καταγράφοντας τα βάθη της θάλασσας. Ανακαλύψαμε ότι όχι μόνο δεν υπήρχαν ύφαλοι, αλλά τα νερά ήταν υπερβολικά βαθειά και επομένως ακατάλληλα για αγκυροβολία.

Το φέραμε βόλτα πάλι, σε κοντινότερη απόσταση. Είναι μικρό νησάκι, κυριολεκτικά στη μέση του νότιου Ειρηνικού ωκεανού. Ο γύρος του λιγότερος από 55 ναυτικά μίλια. Δηλαδή με ταχύτητα πρόσω αργά, περίπου 6 ώρες. Τελικά κατεβάσαμε την βενζινάκατο και σκανταγιάραμε στα σίγουρα. Στη βόρεια πλευρά του ανακαλύψαμε το βυθό που ζητούσαμε. Φτιάξαμε μια πρόχειρη σημαδούρα και με προσοχή αγκυροβολήσαμε, σε μικρή απόσταση από τη στεριά.
 

Συνεχίζεται